معماری، هنری شگفت از ژرفای خیال انگیز زندگی آدمیان است که در طول تاریخ به آرامی تحول یافت و خود نیز زیستگاه بشر را دچار تحول کرد. اندیشه های معمارانه در هر عصر و زمان به تدریج بر ابعاد فن شناسانه و قابلیت های کارکردی سازه افزود و نگاه مردم هر دوره را در همین مسیر با خود همراه کرد.
در میان بناهای گوناگون طراحی شده در تاریخ معماری، بناهایی که یاداور درگذشتگان و یادبود جایگاه مقام و شان برخی از بزرگان، اندیشمندان و دین مردان، عرفا، صوفیان و حکومتگران باشد، بی شک اهمیت ویژه ای دارد. با طلوع دین اسلام در سرزمین های وسیعی که بیشتر جهان متمدن آن روز را در بر میگرفت به تدریج بر آرامگاه بزرگان، حاکمان، سرداران و افراد منسوب به خاندان پیامبر(ص) سازه هایی طراحی و ساخته شد که بناهای آرامگاهی نامیده می شوند.
سرزمین تبرستان که بعدها مازندران نامیده شد، نخستین برج های ارامگاهی در آن شکل گرفت و هنر معماری دوره ی اسلامی به شکوه و عظمت معماری کهن ایران دست یافت.
در این میان شهر ساری در کنار دیگر مناطق کهن تبرستان، سهم بسزایی در شکل گیری و اوج گیری این یادگاران ارزشمند دارد. ساری با توجه به پیشینه ی کهن و جایگاه ویژه در سرزمین تبرستان بخشی از بناهای آرامگاهی ایران را در خود جای داده است. بناهای آرامگاهی مازندران همگی در رسته ی آرامگاه های برجی بوده و در مجموع از نظر پلان می توان آنها را به سه دسته ی مدور، چهارگوشه و هشت گوشه تقسیم کرد. در این بین میخواهیم درمورد معماری برج رسکت صحبت کنیم.
برج رسکت، آرامگاه فردی ناشناس است که در حدود سال 400 ه. ق ساخته شده است. این برج در 40 کیلومتری جنوب غرب شهرستان ساری در بخش دودانگه واقع شده است. برج رسکت دارای نقشه ی مدور است و در تاریخ 9 مرداد1312 خورشیدی با شماره 193 در فهرست آثار تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
برج رسکت بنایی است با پلان مدور که شعاع داخلی آن 2/28 متر و شعاع خارجی آن 3/6 متر و قطر بدنه ی آن 1/33 متر است. سکویی به ارتفاع 2/10 متر در نمای ورودی به چشم می خورد که در نمای شمال غربی هم سطح با شیب دامنه می شود. ارتفاع برج از روی این سکو تا گنبد 9 متر است. سر در رسکت پس از مرمت های انجام پذیرفته با تکنیک آجر چینی رومی با فرم جناغی اجرا شده است. نخستین ردیف تزیینات برج در فاصله ی 6 متری از سکوی پایین برج قرار دارد که نوار تزیینی از جنس آجری با فرم هلالی های ترکیبی است که در میان دو ردیف آجر احاطه شده است. ابعاد آجرهای برج 5*21*21 است که در فاصله ی 6 سانتی متری هم قرار گرفته اند و 2/5 سانتی متر از رج پایین و بالای خود فاصله دارند.
مواد و مصالح به کار رفته در برج رسکت شامل آجر: ابعاد قدیمی بدنه برج(5*21*21) ابعاد متفاوت در تریینات زیرگنبد که شامل آجرهای پیش بر و تراش و دندان موشی می باشد. ابعاد مرمتی(بدنه 5*11*20 و آجر فرش داخل و کف پله 5*20*20)
گچ: ملات بین آجرهای قدیمی، گچ بری های بین تزیینات آجری، کتیبه ی کوفی دور و سر در برج، اندود گچی نمای داخل برج.
رنگ: روی گچ بری ها و بین کتیبه های کوفی دور برج ورودی آجرهای کنگره ها(مقرنس) تزیینات زیرگنبد.
ماسه، سیمان، آهک: ملات مورد استفاده در آجرچینی مرمتی پایه برج
چوب: مورد استفاده در زیر درگاه ورودی برج
فلز: درب آهنی مشبک ورودی برج و میله گرد استفاده در کلاف بتن آرمه مرمتی دهه 50 کار گذاشته شده در بدنه برج
سنگ:استفاده در سنگچین زیر سکو و پلکان برج که در دهه 50 مرمت شد.
تزیینات برج رسکت به همراه سازه بنا شکل گرفته و جزیی از سازه بنا می باشد نه الحاق به بنا، تزیینات این بنا آجری، گچبری و رنگ می باشد. ابتدا تزیینات به صورت آجرکاری و بعد در همان زمان یا دوره های بعد به صورت گچ بری آراسته شده است. این مطلب به این دلیل است که زیر گچ بری هایی که از بین رفته، تزئینات زیبا و ساده آجرتراش، دیده می شود. هم چنین روی بعضی گچ بری های قدیمی تر گچ بری های دیگری کار شده است. اجرای زیبای تزئینات به بدنه ساده برج تحرک خاصی بخشیده به گونه ای که از سنگینی استوانه بنا کاسته است. می توان گفت گچ بری برج رسکت از نظر نقوش تزئینی و تکنیک و نحوه ی ساخت استمرار هنر گچ بری ساسانی است؛ چرا که تقارن و تکرار نقوش که از ویژگی های هنر ساسانی است به وضوح در آن مشاهده می شود. بر پایه ی باور اسلامی مبنی برمنع شبیه نگاری که رقابتی با خالق یکتا پنداشته می شد؛ موجب گردید که نقوش اسلیمی با طرح های هندسی و مضامین گیاهی کاملا استلیزه شده و جایگزین طرح های خوشه انگور برگ تاک و پیچک های ساسانی گردد. کتیبه های برج رسکت نیز در دو قسمت، یکی دور تا دور برج در بین تزئینات آجری و دیگری بالای سر در ورودی در محدوده مستطیلی شکل اجرا شده است. کتیبه سر در شامل کتیبه ی کوفی و قسمت بسیار اندکی پهلوی می باشد که از خط پهلوی آن اکنون اثری نیست. مدخل برج در سمت شرق است و دو قوس آجری، شبیه قوس های پشت نمای طاق کسری و یک کتیبه چهار سطری در بالای آن دیده می شود. سه سطر و نیم به خط کوفی و نیمه سطر چهارم به خط پهلوی است که نشان می دهد که سازندگان برج پس از چهار قرن هنوز به عالم قبل از اسلام اندیشیده اند.
کتیبه دورتا دور بنا گچبری و کوفی گلدار می باشد که قسمت اعظم آن از بین رفته و فقط ابتدای کتیبه که شامل دو سوره قرآن است سالم مانده و اثری از بانی یا آرامگاه و تاریخ کتیبه باقی نمانده است. از رنگ نیز در روی گچ بری ها و بین کتیبه کوفی و حتی روی بعضی آجرها استفاده شده است.
تزیینات این برج هزار ساله شامل:
1- یک کتیبه کوفی گچی در انتهای ساقه
2- یک نوار کم عرض ظریف شامل نقوش بسیار ظریف در بالای کتیبه مذکور.
3- یک ردیف مقرنس آجری که از قطعات آجر جلو متناوب برجسته و گود به چشم میخورد. آجرهای مثلث برجسته از پایین رو به بالا یعنی از راس در جهت قاعده جلو می آید و عریض می شود و چون کنگرهای آویزان به نظر می رسد.
4- یک ردیف مقرنس آجری دیگر واقع در بالای مقرنس اول و بین دو قرنیز ظریف. این مقرنس روی هم رفته شبیه مقرنس اول است با این تفاوت که داخل مثلث های برجسته خالی مانده است.
سکوی دور تا دور برج در نمای ورودی دارای 10/2 متر ارتفاع و در نمای شمال غربی تقریبا هم سطح با شیب دامنه می باشد. ارتفاع بدنه استوانه ای برج از روی سکوی دور برج تا زیر اولین تزیینات 6/65 متر و تا گنبد 9 متر می باشد.
قابل توجه این که بدنه استوانه ای برج در قسمتی از بدنه دو قسمت می شود به طوری که گویی یک برش افقی به بنا داده اند و در محل این برش بدنه را 5 سانتی متر به سمت بیرون جابه جا کرده اند البته در قسمت جلویی بنا این شکاف برهم مماس می شود و بیشترین بیرون زدگی در قسمت شمال غربی دیده می شود که هر چه به سمت شرق می رویم این شکاف به صفر می رسد و مماس می شود.
قوس سر در برج تنها قوس باربر و تزیینی موجود در برج رسکت می باشد که در دهه ی پنجاه حدود 90 درصد آن فرو ریخته بود و مرمت شد. این قوس به صورت پنج و هفت اجرا شده است و جناغی می باشد. نحوه اجرای آجرچینی آن به صورت رومی می باشد.
گنبد برج رسکت از نوع دوپوش پیوسته می باشد یعنی خود گنبد یکپارچه می باشد. در متون تاریخی از فرم مخروطی و شلجمی برای گنبد رسکت یاد شده است. بنظر می آید که شباهت زیادی به گنبد برج لاجیم داشته باشد. آجرچینی ان به صورت رگچین اجرا شده و قسمت فوقانی آن گنبد نیز در اوایل دهه 60 با ملات سیمانی مرمت شده است.
برج رسکت در شیب تند کوه سنگی بنا شده است و همواره این سوال مطرح بوده که این بنای آجری چگونه در شیب تند ایستاده است. با طرح این سوال گمانه هایی در اطراف برج زده شد و طی ان بخشی از سکوی آجری نمایان شد که سطح شیب را برای معماران برج تعدیل کرده است. در گذشته معمارانی که قصد برپایی برج آرامگاهی رسکت را داشته اند با استفاده از تراشیدن سنگ های کوه حفره ای سنگی را به وجو می آوردند تا بتوانند سکوی آجری را داخل آن بناکنند.